‘Personeel’ uit de proefbuis

Artificiële Intelligentie haalt vandaag hooguit het niveau van een tweejarige, zo zegt Mieke De Ketelaere van onderzoeksinstelling imec elders in HRmagazine. Maar stel dat ze het niveau van een volwassen normaal begaafde zouden halen? In een roman verkent de Deense Olga Ravn wat we kunnen verwachten, mochten we performante humanoïden ontwikkelen die erg goed presteren op de werkvloer.

De Deense Olga Ravn schreef met ‘Het Personeel’ een roman (die de shortlist haalde voor een grote literaire prijs in 2021, de International Booker Prize) over een experiment rond productiviteit. Mensen en mensachtigen zijn per ruimteschip naar een nieuw ontdekte planeet gereisd. Ondertussen zijn aan boord mensen en hybride mensachtigen ontstaan en geëvolueerd. Ze zijn doorheen een zeker evolutie in uiteenlopende mate in staat tot redeneren; ze ervaren gevoelens, voelen liefde en vriendschap, koesteren (al of niet ingeprogrammeerde) nostalgische herinneringen etc.

Geleidelijk ontstonden evenwel problemen. Daarop is ‘een commissie’ opgezet om de populatie te observeren en te interviewen. De roman is opgebouwd als een rapport bestaande uit tientallen korte getuigenissen van individuen over hun gevoelen en hun interacties. Als lezer kunnen we overigens enkel vermoeden of we te maken hebben met een mens, een mensachtige, een ‘ongeborene’... Bovendien weten ze dat niet altijd zelf. ‘Ben ik menselijk? Staat er in jullie administratie wat ik ben?’ zo vraagt een individu zich af. ‘Toen ik begon te huilen zeiden jullie: ‘Je kunt niet huilen, daar ben je niet voor geprogrammeerd.’ zegt een andere.

Het experiment loopt vreemd genoeg niet zozeer mis op de onverenigbaarheid van de verschillende hybride wezens, maar eerder op de finaliteit van waarom ze samen zijn: de zoektocht naar de optimale productiviteit. Het schip is geland op een nieuw ontdekte planeet en daar vinden de reizigers ‘objecten’. Die leiden hen af van het ultieme doel: productiever werken. De niet nader genoemde objecten zetten hen aan het dromen en roepen emoties op waarvoor geen plaats is in de werkcontext. Wat meteen de mogelijkheid oproept aan een wereld die niet in het teken staat van productiviteit...

In een interview met de krant De Morgen trekt de auteur Olga Ravn een parallel met een eigen werkervaring na de geboorte van haar baby. Die doorbrak haar werkroutine en zo kwam ze als het ware in een andere wereld terecht, “waar de tijd anders leek te verlopen en ik opnieuw al mijn zintuigen gebruikte. Na mijn zwangerschapsverlof keerde ik terug naar mijn kantoorbaan en leek ik in een sf-wereld beland te zijn, een wereld die bovendien eiste dat ik eerst en vooral loyaal was aan hem en pas daarna aan die van mijn kind. Dat voelde heel fout aan.” (De Morgen)

Je kan de roman lezen als een aanklacht tegen organisaties gericht op productiviteit, maar het is géén pamflet tegen de vrije-marklogica. Het Personeel is vooral een subtiele filosofische studie van wat mensen tot mensen maakt.

Olga Ravn, Het Personeel, DAS MAG Uitgevers, 2021.